Hamamların kubbe bölümünde göbek taşının üst kısmında yer alan ve gün ışığından yararlanmak için tasarlanan bölüme ne ad verilir ?

Hamamların Kubbesindeki Işık Gözü: Gücün, Görünürlüğün ve Toplumsal Düzenin Simgesi

Bir siyaset bilimci olarak gücü yalnızca parlamentolarda, kürsülerde ya da meydanlarda aramam. Güç, bazen bir mimari detayın içine gizlenmiştir. Örneğin, Osmanlı hamamlarının kubbelerinde, göbek taşının tam üstünde yer alan o küçük ama anlam yüklü açıklıkta… Halk arasında “fil gözü” ya da “ışık gözü” olarak anılan bu bölüm, yalnızca gün ışığından yararlanmak için değil, aynı zamanda bir tür iktidar metaforu olarak da okunabilir. Çünkü orada, yukarıdan aşağıya inen her ışık huzmesi, toplumsal düzenin en sade ama en derin simgesidir.

Işığın Politikası: Görmek, Görülmek ve Denetlenmek

Hamam kubbesindeki ışık gözünü düşündüğümüzde, Michel Foucault’nun “görünürlük” ve “denetim” kavramları akla gelir. O küçük açıklık, mekânın içindekileri aydınlatırken aynı zamanda onları görünür kılar. Bu durum, modern devletin vatandaşla kurduğu ilişkinin minyatür bir temsili gibidir. Güç, görünürlük aracılığıyla işler; ışık, hem aydınlatır hem de sınır koyar. Devletin kamusal alanı düzenleme biçimi, tıpkı hamamın kubbesinden süzülen ışık gibi, görünmez bir gözetimdir.

Burada provokatif bir soru sormak gerekir: “Görülmek, özgürleşmek midir; yoksa denetlenmek mi?” Vatandaşın kamusal alanda görünür olması demokratik bir kazanım gibi görünse de, bu görünürlük aynı zamanda iktidarın gözüne yakınlaşmaktır. Işık gözü bu paradoksu hatırlatır — hem aydınlanmanın hem kontrolün simgesi.

İktidarın Mimarisi: Kubbenin Altında Bir Toplumsal Düzen

Hamam, Osmanlı toplumsal yapısında yalnızca temizlik değil, aynı zamanda düzen ve hiyerarşinin mekânıdır. Göbek taşının merkezi konumu, toplumsal merkezin —yani iktidarın— temsilidir. Onun üzerindeki kubbe ise ilahi ya da kurumsal otoritenin sembolü gibidir. Ve tam bu düzenin ortasında, kubbeyi delen bir ışık açıklığı vardır: Fil gözü. Bu açıklık, otoritenin halk üzerindeki görünmez ama sürekli etkisini simgeler.

Bu düzen, modern siyasal kurumlarla benzer bir mantık taşır. Tıpkı hamamda herkesin aynı sıcaklığı paylaşması gibi, vatandaşlar da ortak bir siyasal atmosferin içindedir. Ancak ışık herkese eşit dağılmaz. Gücün ışığı, bazılarına sıcaklık, bazılarına gölge getirir. İktidarın yapısı da böyledir: Aydınlatma bahanesiyle denetim sağlar, eşitlik vaadiyle fark yaratır.

Kadınların Demokratik Işığı, Erkeklerin Stratejik Gölgesi

Tarihsel olarak hamamlar, toplumsal cinsiyetin mekânsal ayrımının en belirgin örneklerindendir. Erkekler için hamam, stratejik bir etkileşim alanıdır; politik sohbetlerin, ticari anlaşmaların, statü alışverişinin mekânıdır. Kadınlar içinse hamam, kamusal alana ait olmayan ama toplumsal dayanışmanın güçlü bir biçimde kurulduğu demokratik bir alandır. Kadın hamamındaki ışık gözü, hem bireysel hem kolektif bir görünürlük alanı yaratır. Kadınlar burada, gündelik hayatın sınırlarını aşarak bir tür mikro-demokrasi inşa eder.

Peki bu fark günümüzde nasıl devam ediyor? Erkeklerin güç stratejileri ile kadınların katılım odaklı pratikleri arasındaki bu ayrım, modern siyasetin de temel çelişkilerinden biridir. Erkek egemen siyaset, hamamın kubbesindeki ışık gibi yukarıdan aşağıya işler; kadın temelli siyaset ise ışığı tabandan yayar. Biri denetler, diğeri dönüştürür.

İdeoloji ve Vatandaşlık: Aydınlanmanın Gölgesinde Bir Yansıma

Hamamın kubbesindeki ışık gözü, ideolojinin işleyişini de temsil eder. Her ideoloji, toplumu aydınlatmayı vaat eder ama bu aydınlanma belirli bir perspektiften gelir. Tıpkı kubbenin tepesinden süzülen ışığın sadece belli bölgeyi aydınlatması gibi. Vatandaş, bu ışığın altında şekillenir; davranışları, inançları ve aidiyet duygusu o ışığın sıcaklığına göre biçim alır.

Modern yurttaşlık da benzer bir düzende işler. Devlet, “görünür vatandaş” ister — kayıtlı, belgeli, izlenebilir. Bu bağlamda hamamın ışık gözü artık dijital ekranlarda, kimlik sistemlerinde ve sosyal medya algoritmalarında yeniden doğmuştur. Işık hep var, ama artık doğal değil; sistematik. Bu da bizi şu soruya götürür: “Aydınlatıldıkça özgürleşiyor muyuz, yoksa görünürleştikçe bağımlı mı hale geliyoruz?”

Sonuç: Kubbenin Altındaki Sessiz Siyaset

Hamam kubbesindeki ışık gözü, basit bir mimari detay değil; toplumsal ilişkilerin, cinsiyet rollerinin ve iktidar yapılarını temsil eden bir aynadır. Oradan süzülen ışık, bize yalnızca geçmişi değil, bugünü de gösterir. Çünkü bugün de hâlâ aynı soruyla karşı karşıyayız: Kim ışığı kontrol ediyor, kim onun altında kalıyor?

#SiyasetBilimi #İktidar #HamamKültürü #ToplumsalCinsiyet #Görünürlük #Vatandaşlık